Интервью с этнографом Грануш Харатян
ЕСЛИ НАДЕЖДА НА НЕДОВЕРИЕ…
- Говоря о ситуации после 1 марта, многие отмечают, что в глобальном смысле в стране было установлено два настроения – доверие и недоверие. Как стали относиться после 1 марта к интеллигенции?
- Думаю, интеллигенция по своим ресурсам и занимаемому месту вовсе не отвечает ожиданиям общества. В советские годы интеллигенции была предопределена особая роль, в которой интеллигенты в той или иной мере умещались. Роль состояла в выражении мнения по поводу различных явлений, и в этом смысле интеллигенции, в отличие от Компартии и аппаратчиков, была предоставлена определенная свобода мыслей. С другой стороны, политические диссиденты также принадлежали к классу интеллигентов. И эти две роли позволили интеллигенции влиять на формирование общественного мнения.
Во многих, в широком смысле, либеральных странах интеллигенции не предопределена роль ни по писаным, ни по неписаным законам. Отдельные деятели могут выражать свое мнение, но в собирательном смысле интеллигенция не может оказывать воздействия на общественное мнение, тем более, формировать его. Думаю, нынешняя Армения близка к этой ситуации, просто здесь по инерции продолжаются советские традиции. Эти традиции продолжают определенные политические силы, личности, которые именуют себя интеллигентами, поскольку занимаются интеллектуальным трудом.
- Вы не раз заявляли, что власть не должна меняться во имя изменения, нужна конкретная цель. Вы придерживаетесь того же мнения после обнародования оппозиционной платформы Левона Тер-Петросяна?
- Я и сейчас считаю, что оппозиция так и не сказала, чего ради надо менять власть. Да, было сказано, что власть порочна, и я не могу не согласиться, но оппозиция не продемонстрировала, как она намерена заменить порочные власти более нравственными отношениями.
- Есть ли вообще общественная позиция в Армении?
- Мне сложно понять смысл слова «гражданская», но, думаю, ресурс общественных ожиданий значительно возрос с сентября 2007 года и, более всего, в январе-феврале 2008 и в последующие месяцы. Но я не уверена, что ожидания общества мы воспринимаем адекватно – чего ожидало общество в результате смены власти? Я знаю немало случаев, когда многие ожидали конкретных должностей, знаю людей, которые действительно были привержены серьезной идеологии и работали во имя государства. Были случаи, когда люди просто желали отомстить или войти в новый клановый сегмент. Но, тем не менее, я считаю, что сформировался некий средний класс, который не преследовал меркантильных целей, но был не согласен с существованием безнравственного общества и пытался построить страну, основанную на законе и морали. И даже готов был пожертвовать своим материальным благополучием ради такого общества. Это были люди среднего класса, среднего возраста.
- Почему вы говорите в прошедшем времени?
- Думаю, в определенной степени произошло разочарование, и не только по вине властей, потому что ожидания от властей, в принципе, оправдались. После последних выборов оппозиция приняла слишком пассивную позу. Заявления посредством политзаключенных, пара электронных посланий, несколько митингов – а люди ожидали дальнейших дискуссий, хотя бы в ячейках, при их участии. В нашей стране ощущается дефицит участия граждан в процессах. Тот самый средний класс, о котором я говорила, был солидарен с оппозицией хотя бы в одном – страна деморализуется, недоверие достигло ужасных размеров, и мы деградируем как страна, граждане, общество. И эту категорию они должны были вовлечь хотя бы в дискуссии.
- Оппозиция убеждена, что конституционным путем добьется внеочередных выборов. Вы с этим согласны?
- Не будет внеочередных президентских выборов. Позиции властей еще более укрепились, и при такой манере поведения оппозиции не будет ни президентских выборов, ни слияния с оппозицией здоровых общественных сил. А это единственный путь изменить ситуацию. Хотя, я говорю об изменениях с тревогой, потому что изменения не всегда бывают в лучшую сторону. Но если мы будем двигаться, ожидая использования ресурса недоверия к властям, думаю, ни одна политическая сила не сумеет оказать влияние на процессы.
Беседовала СИРАНУШ ПАПЯН
http://www.lragir.am/src/index.php?id=society&pid=10072
ԵԹԵ ՀՈՒՅՍՆ ԱՆՎՍՏԱՀՈՒԹՅՈՒՆՆ Է
Հարցազրույց ազգագրագետ Հրանուշ Խառատյանի հետ
- Երբ խոսում էիք մարտի մեկից հետո ստեղծված իրավիճակից, նշում էիք, որ երկրում գլոբալ առումով երկու հիմնական տրամադրություն է կայունացել` վստահություն և անվստահություն: Իսկ ի՞նչ վերաբերմունք ձևավորվեց մարտի մեկից հետո մտավորականության նկատմամբ:
- Անկեղծ ասած, տարբեր ժամանակներում տարբեր ձևերով այս խնդրի վերաբերյալ իմ դիրքորոշումն արտահայտել եմ: Ճիշտն ասած, կարծում եմ` մտավորականությունից այսօրվա սպասելիքները չեն համապատասխանում մտավորականության այսօրվա և ռեսուրսներին, և պայմանական լեզվով ասած իր զբաղեցրած տեղին: Բանն այն է, որ Խորհրդային Միության շրջանում ձևավորված ավանդույթով ոչ թե մտավորականությունը զբաղեցնում էր, այլ մտավորականությանը հատկացված էր որոշ դերակատարում, և մտավորականությունն այս կամ այն ձևով այդ դերամակատարման մեջ տեղավորվում էր: Մտավորականությանը հատկացված էր որոշ երևույթների վերաբերյալ մտավորական կարծիք արտահայտելու դերակատարում, որն, ի տարբերություն քաղաքական կուսակցության (տվյալ դեպքում Կոմունիստական կուսակցության), ի տարբերություն վարչական ապարատում պաշտոններ զբաղեցնող մարդկանց, մտավորականությանը կարծեք թե չբարձրաձայնված հատկացված էր նաև որոշ ազատախոհության հնարավորություն: Սա մեկ, և երկրորդ` քաղաքական այլախոհությունը Խորհրդային Միության շրջանում մտավորականության միջավայրում էր գործում: Այս երկու գործոնը միասին մտավորականությանը որոշ հասարակական կարծիք արտահայտելու իրավունք և նաև դերակատարում էր տրվել: Սա դեր էր, որ մտավորականությունը պետք է կատարեր:
Շատ երկրներում լայն իմաստով լիբերալ հասարակությունների մեջ մտավորականությանն առանձին դերակատարում չի հատկացված` ո’չ գրված, ո’չ չգրված կանոններով: Առանձին մտավորականը կամ առանձին գործիչը կարող է ունենալ դիրքորոշում, բայց հավաքական իմաստով մտավորականությանը հասարակական կարծիքի արտահայտման կամ հասարակական կարծիքի վրա ազդելու դեր չի հատկացրած ոչ հասարակության, ոչ իշխանությունների, ոչ քաղաքական ուժերի կողմից, և նրանցից այդ ակնկալիքը չկա: Կարծում եմ` այսօրվա Հայաստանը զգալի չափով իր փաստացի հարաբերություններով մոտ է այս իրավիճակին, երբ մտավորականությանը այդպիսի դեր չի հատկացրած, բայց որոշ իմաստով շարունակում է խորհրդային ավանդույթը, երբ այդ դերը հատկացված էր: Եվ այդ ավանդույթը կարծեք շարունակում են և քաղաքական ուժերը, և որոշ չափով առանձին դեպքերում մարդիկ, որոնց մենք անվանում ենք մտավորականներ կամ որոնք աշխատում են կամ զբաղվում են մտավոր արտադրանք թողարկելով կամ փիլիսոփայելով, մտածելով և այլն:
- Այնուամենայնիվ, այդ մտավորականը մարտի մեկից հետո արդյո՞ք չպետք է իր խոսքն ասեր հասարակությանը, որ դեռևս սպասում էր նրա խոսքին, մի հասարակություն, որը ապրում է դեռ խորհրդային պատկերացումներով:
- Ես երկու բանում էլ վստահ չեմ. ես նախ վստահ չեմ, որ հասարակությունն իսկապես սպասում էր մտավորականության ասելիքին: Եվ նույնիսկ շատ տարբեր մարդկանց հետ առանձին զրույցներ ունեմ, թե իրենք ումից կարող էին երևույթների և ընթացքի, և արդյունքի վերաբերյալ որևէ դիրքորոշում ակնկալել: Երբեմն հնչում էր` բա դե լավ կլիներ մեր գիտնականները մի բան ասեին: Բայց սա սպասելիք չէ, սա իր չասված կամ չբարձրաձայնված մտքի ձևակերպման ակնկալիքն էր մի մարդու կամ մարդկանց խմբի կողմից, ով գուցե ավելի գրագետ կձևակերպեր այդ սպասելիքը կամ ակնկալիքը, բայց մարդկանց մեջ չկա այնպիսի սպասում, թե մտավորականները խումբ կլինեն, կարող են խմբով ինչ-որ դիրքորոշում ասել, նույնիսկ եթե այդ դիրքորոշումն իրենց ակնկալիքներին համապատասխանում է, և այդ դիրքորոշումից կարող է որևէ բան փոխվել: Այսինքն` հասարակությունը պարզ և հստակ տեսնում է, որ եթե ինչ-որ հրաշքով մտավորականները մի ձևավորված խումբ լինեն և ունենան խմբային վերաբերմունք, ուրեմն այդ խմբային վերաբերմունքի արտահայտումից կարող է որևէ բան փոխվել:
- Սակայն անհատ մտավորականներ, մշակույթի գործիչներ, հատկապես երգարվեստի ներկայացուցիչներ մարտի մեկից հետո իրենց դիրքորոշումն ասացին, մեղադրեցին հանրահավաք գնացողներին, նույնիսկ մարտիմեկյան իրադարձությունների զոհերին:
- Ոչ բոլորն էին մեղադրում, ուրիշ բան, որ եթերում հնչում էին այն մարդկանց խոսքերը, ովքեր համաձայնվեցին այսպիսի բառեր ասել: Ես կուզենայի, որ մենք միշտ հիշեինք` եթե ինչ-որ մի բանի մենք տեղյակ չենք տարբեր պատճառներով` եթերում չի հնչել, մամուլով չի հնչել, բարձրաձայն չի ասվել, չի նշանակում, որ դա ընդհանրապես չի ասվել: Հասկանալի պատճառներով մեր հասարակությունը երբեմն կարող է հնչեցնել հենց այն կարծիքները, որոնք տվյալ պահին, տվյալ իրավիճակում պետք է հնչեցնեն այն մարդիկ, ովքեր կարող են կազմակերպել այդ հնչեցումը: Եվ դարձյալ ուզում եմ ասել, որ հենց այն, որ հնչեցրին այն մարդկանց խոսքերը, որոնք տվյալ պահին պետք էին, այն մյուսների, ովքեր այլ կարծիք ունեին և կարող էին և երբեմն էլ ասում էին` նրանց խոսքերը չհնչեցին, արդյունքում այնպիսի տպավորություն առաջացավ, որ մտավորականներն ունեն այսպիսի դիրքորոշում, մինչդեռ ես նորից ուզում եմ ասել, որ ոչ մտավորականություն հավաքական մի կառույց կամ խումբ կամ շերտ կա, որը ունի հավաքական կարծիք, ոչ այդ հավաքական կարծիքի արտահայտություն է եղել, եղել են անհատ մարդկանց կարծիքներ:
- Մի քանիսն էլ հրաժարվեցին պաշտոններից, հատկապես կանայք:
- Ես էլ հրաժարվեցի իմ աշխատանքից, իհարկե, էլի կային: Սա նույնպես արտահայտվելու մի ձև էր: Մարտի մեկը պատճառ հանդիսացավ իմ հրաժարականին: Ես մարտի երեքին եմ աշխատանքից ազատվելու դիմում գրել միայն այն պատճառով, որ մարտի մեկը շաբաթ էր, մարտի երկուսը ոչ աշխատանքային օր էր, այդ պատճառով գրեցի երկուշաբթի օրը` մարտի երեքին: Մարտի վեցին արդեն ստորագրեցին աշխատանքից ազատվելու իմ դիմումը: Սա նույնպես մի ձև էր` արտահայտելու իմ ասելիքը, չնայած ես խոսել, ասել եմ նաև վերբալ, այսինքն` բառերի մակարդակով, խոսքի մակարդակով, բայց միևնույն է, մնում եմ իմ կարծիքին, որ մտավորականությանը հատկացրած դեր այսօր ոչ հասարակության կողմից, ո’չ իշխանության կողմից, և որ ավելի ցավալի է` մտավորականությանը չի հատկացվել որոշակի դերակատարում մեր հասարակական, քաղաքական, եթե կուզեք նաև գլոբալ մշակութային գործընթացներում: Մտավորականությունը գլոբալ և հավաքական իմաստով իր վրա այդպիսի դերակատարում չի վերցրել: Գուցե նաև այդ պատճառով, որ իր հետ հաշվի նստող չկա, և դա նաև առիթ է ծառայում, որ առանձին մարդկանց կամ օգտագործեն, կամ նրանք փորձեն իրենց հավատարմությունը տարբեր տեղերում արտահայտել գործող իշխանությանը:
- Դուք բազմիցս ասել եք, որ իշխանությունը պետք չէ փոխել հանուն փոխելու, պետք է իմանալ հանուն ինչի փոխել: Վերջին հանրահավաքներից մեկում Լևոն Տեր-Պետրոսյանը 12 կետից բաղկացած ծրագիր առաջարկեց կուսակցություններին մեկտեղելու. էլի՞ նույն կարծիքին եք մնացել:
- Ես հենց այս պահին էլ գտնում եմ, որ ընդդիմությունն այդպես էլ չասաց` հանուն ինչի փոխել այս իշխանությունը: Այո, ընդդիմությունն ասաց, որ իշխանությունն այսքան արատավոր է, և ես չեմ կարող չհամաձայնվել, բայց ընդդիմությունը ցույց չտվեց, թե ինքն ինչպես է այդ արատավոր իշխանությունը փոխելու ավելի բարոյական և ավելի նորմալ հարաբերություններով:
- Առհասարակ հասարակության դիրքորոշում այսօր մեզանում կա՞:
- Ես տվյալ դեպքում դժվարանում եմ հասկանալ քաղաքացիական բառը, բայց ենթադրում եմ` ինչի մասին է խոսքը: Կարծում եմ` հասարակության սպասելիքի ռեսուրսն զգալի ավելացավ նախագահական ընտրությունների աշնանից հետո սկսված շրջանում, թերևս սեպտեմբերից հետո, և շատ ակտիվ էր հունվար-փետրվար ամիսներին և գուցե դրան հաջորդող մի քանի ամիսներին: Բայց ինչի էր սպասում հասարակությունը` շատ վստահ չեմ, որ մենք ադեկվատ գիտենք` ինչին էր սպասում, իշխանափոխությունից հետո ինչը պետք է փոխվեր: Ես գիտեմ առանձին դեպքեր, երբ ոմանք սպասում էին, որ հենց իրենք կոնկրետ պետք է զբաղեցնեն տեղեր, որ իրենց համար ոչ ցանկալի անձինք են զբաղեցնում, գիտեմ մարդիկ, որոնք իսկապես շատ լուրջ գաղափարական և նվիրյալ ու օրենքի, իշխանության համար էին ուզում աշխատել և սպասելիք ունեին, որ այդպիսին կարող էր լինել: Գիտեմ առանձին դեպքեր, երբ ուղղակի ուզում էին վրեժ լուծել, գիտեմ առանձին դեպքեր, երբ կլանային մի նոր սեգմենտ էր ուզում մտնել, բայց եթե շատ միջինացված ասենք, այդ տարվա շրջանում, այո, ես կարծում եմ, որ արդեն կար միջին դաս, որն այսօրվա համար նյութական ակնկալիք չուներ, ինքն իր գոյության և կեցության խնդիրը բավական լուծել էր, բայց ինքը համաձայն չէր ապրել անբարոյական հասարակությունում և ուզում էր բարոյական և օրինավոր հասարակություն, նույնիսկ պատրաստ էր իր ունեցած նյութական որոշ հնարավորությունները զիջել այնպիսի հասարակության համար, որտեղ ուզում էր, որ իր զավակներն ազնիվ մեծանան, դրանք նաև միջին տարիքի, միջին դասի մարդիկ էին: Սա հրապարակում գտնվող կամ հրապարակին համակիր այն ողնաշարն էր, որը որոշ երաշխիք էր տալիս, որ կարող է հանկարծ այդպիսի բան տեղի ունենալ:
- Անցյալով եք խոսում, այսօր այդ դասը չկա՞:
- Կարծում եմ, որ մի քանի իմաստով հուսախաբություն եղավ, և դա միշտ չէ, որ հենց իշխանության վարքի պատճառով է, այսինքն` իշխանության վարքը եղավ հենց այնպիսի գործնական կամ գլոբալ առումով, ինչպիսին սպասվում էր, այստեղից չէր մեծ հուսախաբությունը:
- Վերջին ընտրություններից հետո՞ ի նկատի ունեք:
- Այո, ընտրություններից հետո ընդդիմության բոլոր իմաստներով պասիվ պահվածքը: Այսինքն` այդ բանտարկյալների միջոցով ինչ-որ ասելիք ասել կամ էլեկտրոնային ուղերձներով ինչ-որ ասելիք ասել, մի քանի միտինգներ հրավիրել, բայց մարդիկ կարիք ունեին, որ պրոցեսը շարունակվեր գոնե արդեն քննարկումների, գոնե ասենք ինչ-որ բջիջներում, ինչ-որ տեղերում, որ իրենք մասնակցեին այդ պրոցեսին: Մեր երկրում խորապես պակասում է մասնակցությունը որոշ գործընթացներին: Այդ միջին դասը, որ ես ասում եմ, պարտադիր չէ, որ անվանապես կամ անձնապես ծանոթ լինեին ընդդիմությունը ներկայացնող անձանց, բայց նրանք համակիր էին ընդդիմությանը մի խնդրում` երկիրը ծայրից ծայր բարոյազրկվում է, անվստահությունը հասնում է ահռելի չափերի, և այսպես շարունակվելու դեպքում մենք դեգրադացվում ենք որպես երկիր, քաղաքացիներ, հասարակություն: Այ այդ խումբը իրենք պետք է ներքաշեին որպես մասնակիցներ գոնե քննարկումներին` ինչ անել իրավիճակը շտկելու համար:
- Ընդդիմությունը միմիայն սահմանադրական ճանապարհով է առաջնորդվում և կարծես թե վստահ է, որ արտահերթ նախագահական ընտրություններ ենք ունենալու: Դուք ի՞նչ եք կարծում, կունենա՞նք:
- Չենք ունենալու արտահերթ նախագահական ընտրություններ: Կարծում եմ` առկա իշխանություններն ավելի ամուր են հաստատվելու, ավելի պինդ վարչական ռեսուրսներ են ձևավորվելու, և անկեղծ եմ Ձեզ ասում, ցավոք, եթե իրերի ընթացքն այսպիսին մնա, եթե ընդդիմությունը` ես չգիտեմ դա Ժառանգությունը կլինի, թե Լևոն Տեր-Պետրոսյանը կլինի, թե բոլորը միասին կլինեն, թե մի երրորդ ուժ, բայց ընդդիմության այսպիսի պահվածքը ոչ արտահերթ նախագահական ընտրությունների առաջացման հնարավորություն է, ոչ էլ ընդդիմադիր հայացքներ ունեցող անձանց և հասարակական շերտերի ու հասարակական խմբերի պահվածքի միաձուլում, որն իմ կարծիքով որևէ փոփոխության միակ հնարավորությունն է, բայց դարձյալ ես ուզում եմ ավելացնել, որ երբ ասում եմ որևէ փոփոխություն, ես միշտ տագնապ ունեմ, որ անպայման չէ, որ այդ փոփոխությունը դրական պետք է լինի: Բայց, այո, եթե մենք շարժվենք ուղղակի սպասելով իշխանության հանդեպ անվստահության ռեսուրսի օգտագործմանը, ուղղակի այդ պասիվ անվստահության ռեսուրս կոչվածի վրա հույս դնելով` կարծում եմ, որևէ քաղաքական ուժի կողմից որևէ ռեալ ազդեցություն քաղաքական գործընթացների վրա չի լինելու:
ԶՐՈՒՅՑԸ ՎԱՐԵՑ ՍԻՐԱՆՈՒՅՇ ՊԱՊՅԱՆԸ
http://lragir.am/src/index.php?id=society&pid=27891
