Դեռևս Անտոնի կենդանության ժամանակ Եգիպտոսում անապատական այլ կենտրոններ են սկսում երևան գալ: Առավել մեծ հռչակ են ստանում Ստորին Եգիպտոսի երեք մեծ անապատները` Նիտրիան, Սկիտեն և Քելլիան:
Նիտրիան հիմնվել է մոտ 325թ., իսկ Քելլիան` 338թ. : Երկու անապատներն էլ հիմնվել են Ամոնիոսի առաջնորդությամբ: Սկիտեն հիմնվել է մոտ 330թ. ` Մակար Եգիպտացու կողմից: Այս երեք անպատներում ապրում էին կես-միայնակեցական, կես-վանական կյանքով: Շաբաթվա ընթացքում ապրում էին միմյանցից որոշակի հեռավորության վրա գտնվող խցերում, որոնց կենտրոնում գտնվում էր գլխավոր շինությունը, ուր հավաքվում էին միայն շաբաթ-կիրակի օրերին` միասին կատարելու Հարության ժամերգությունները, ինչպես նաև միասին ճաշելու և հոգևոր խոսակցությունների համար: Օրակարգը շատ պարզ էր. աղոթք և նյութական աշխատանքներ` լռության ու անդորրի մեջ ապրված խոնարհությամբ: Հնագույն աղբյուրների համաձայն` 4-րդ դարի երկրորդ կեսին Նիտրիայում ապրում էին հինգ հազար, Քելլիայում` վեց հարյուր, իսկ Սկիտեում` հինգ հարյուր անապատականներ: Մոտավոր հաշվարկներով կատարված այս տվյալները ընդգծում են մի կարևոր փաստ` անապատականության աննախադեպ աճը:
Միայնակեցությունից վերջնականապես անցումը համատեղ կեցության` վանական կյանքի, իրականացավ Պաքոմիոս Մեծի շնորհիվ: Նա Նեղոսի Տաբենյան կղզում և Վերին Եգիպտոսի ափերին 314թ. հետո հիմնեց վանական կենտրոններ, ուր սկսեցին հավաքվել մեծ թվով անապատականներ` իսկական վանական քաղաքների վերածելով դրանք: Պաքոմիոսը գրեց վանական կյանքի առաջին կանոնները և, լինելով նախկին զինվորական, կարգապահական մեծ ամրություն հաղորդեց իր ստեղծած հաստատություններին: Նրա գրած կանոնները կարևորում էին առաջին հերթին աշխատանքն ու աղոթը, պարունակում էին հրահանգներ` կապված վանականների զգեստների, սննդի և քնելու հետ` մեծ զսպվածություն թելադրելով: Վանականներին արգելված էր թողնել վանքը, որի միակ դուռը հսկվում էր դռնապանի կողմից: Վանքերն արտաքին աշխարհից մեկուսացված էին բարձր պարիսպներով: Վանականերն օրը երկու անգամ մասնակցում էին ընդհանրական աղոթքի, իսկ շաբաթվա առաջին ու վերջին օրերին մատուցված Ս. Պատարագի ժամանակ Հաղորդություն էին ստանում: Իրենց համատեղ ապրուստը նրանք հոգում էին երկրագործությամբ, հյուսնությամբ, ջրաղացպանությամբ, կողովներ ու զամբյուղներ գործելով և այլ աշխատանքներով: Սեփական ոչինչ չկար. սնունդ և հագուստ ստանում էին ընդհանուր միջոցներից: Չնայած օրենքների խստությանը, դրանց հիմքում ընկած էր քրիստոնեական սերն ու ծառայելու փոխադարձ պատրաստակամությունը, ինչը վանահայրերն ապացուցում էին անձնական օրինակով: Ուստի այնքան մեծ էր Պաքոմիոսի ստեղծած վանական կյանքի ձգողականությունը, որ դեռևս նրա կենդանության օրոք վանականների թիվն անցնում էր յոթ հազարից:
Պաքոմիոսը նաև հիմնեց կանանց առաջին մենաստանը, որի մայրապետը դարձավ նրա քույրը` Մարիամը: Հետագայում կանանց մենաստաններն ավելի մեծ տարածում գտան:
Անապատականների սիրելի վայրերից մեկը դարձավ Սինա լեռը, ուր ավելի ուշ հիմնվեց Ս. Կատարինեի հռչակավոր վանքը:

__________________

Եկեղեցին Հայկական ծննդավայրն է հոգուս... (Վ. Թեքեյան)